ਸਿੱਖ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਿਉਂ ਛਕਦੇ ?

 **ਸਿੱਖ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਿਉਂ ਛਕਦੇ ਹਨ**

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ "ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ" ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ।

**ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ**

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 1699 ਵਿੱਚ ਵੈਸਾਖੀ ਦੇ ਦਿਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਮੌਕੇ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਕੇ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਪਾਹੁਲ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪਤਾਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਖੰਡੇ (ਦੋਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ) ਨਾਲ ਹਿਲਾ ਕੇ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਾਠ ਦੌਰਾਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖੁਦ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ, ਜੋ ਇਸ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

**ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮਹੱਤਵ**

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ ਸਿੱਖ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਅਮਰਤਾ ਦਾ ਪਾਣੀ," ਜੋ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ-ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਕਾਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ, ਸਚਿਆਰਤਾ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਵਾਲਾ ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਸ਼ੁੱਧ" ਜਾਂ "ਖਾਲਿਸ।" ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ—ਸਿੱਮਰਨ, ਸੇਵਾ, ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼—ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ, ਨਾਮ ਜਪਣ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

 **ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ**

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਿਰਫ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ "ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ" ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋਵੇ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰੇ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਵਾਲਾ ਸਿੱਖ ਪੰਜ ਕਕਾਰ—ਕੇਸ, ਕੰਘਾ, ਕੜਾ, ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਕਛਹਿਰਾ—ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਮਰਤਾ, ਸਚਿਆਰਤਾ, ਸਾਹਸ, ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਗੁਣ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਕਿਰਪਾਨ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਕੇਸ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਜੀਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

 **ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ**

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸਿੱਖ (ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ) ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਛਿੱਟਾਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪੀਣ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਮਰਯਾਦਾ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁਕਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਾਬ, ਤੰਬਾਕੂ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ, ਸੱਚ ਬੋਲਣ, ਸੇਵਾ ਕਰਨ, ਅਤੇ ਨਿਤਨੇਮ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਕਰਨ ਵਰਗੇ ਨਿਯਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

**ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ**

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ ਸਿੱਖ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਾਹਸ, ਨਿਮਰਤਾ, ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਕਾਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸੰਤ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਸੰਗਮ ਬਣਾਇਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀ ਅਲਖ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ

 ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਦੀ ਪਟਿਆਲਾ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ: ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ

ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ (24 ਅਗਸਤ 1886–20 ਜਨਵਰੀ 1935) ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਨਾਇਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ, ਸਗੋਂ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਜ਼ੁਲਮੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਡਟ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਸੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਸ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ, ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ।

ਪਿਛੋਕੜ: ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼

ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਦਾ ਜਨਮ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਰਨਾਲਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ ਫੂਲਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਚਪਨ ਸੁਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ। ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਾਡਲ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਲੇਗ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਪਰ 1902 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਲੇਗ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕੋਪ ਦੌਰਾਨ, ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਮਕਸਦ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਿਆਂ, ਫਜ਼ੂਲ-ਖਰਚੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਿਰਕੱਢ ਅਕਾਲੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ।

ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼

1928 ਵਿੱਚ, ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿੰਡ ਸੇਖਾ ਵਿੱਚ ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸੀ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਭਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉੱਚੇ ਟੈਕਸ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੁਭਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।

ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿੱਚ, ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਦੇ ਵਰਕਰਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਮਾਰੂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ 'ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ। 1926 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਕਾਰਨ

ਪਟਿਆਲਾ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤਸੀਹਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਜੇਲ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਮਨੁੱਖੀ ਵਤੀਰੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਸਨ:

1. ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਸ: ਜੇਲ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਅਸਹਿਣਯੋਗ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾਇਆ।

2. ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ੁਲਮੀ ਨੀਤੀਆਂ: ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਉਹ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।

3. ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ: ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਸੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ।

4. ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ: ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਉਠਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ੁਲਮ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ।

ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਦੌਰ ਅਤੇ ਸਿੱਟਾ

ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 18 ਅਪ੍ਰੈਲ 1934 ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਹੜਤਾਲ 64 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਜੇਲ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 18 ਅਪ੍ਰੈਲ 1934 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਖਾਣਾ ਖੁਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਉਲਟੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਰਾਜਿੰਦਰਾ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਘਰਦੀ ਸਿਹਤ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਅਖੀਰ, 19-20 ਜਨਵਰੀ 1935 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ

ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ੁਲਮੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਨੰਗਾ ਕੀਤਾ। ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਡੋਲ ਰਹਿਣ।

ਅੱਜ ਵੀ, ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਦੇ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ, ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪਵੇ।

ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ

 ### ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ

22 ਸਤੰਬਰ 1985 ਨੂੰ ਕਪੂਰਥਲਾ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭਾਈ ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਨੂੰ ਨਡਾਲਾ ਤੋਂ ਫੜ ਲਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ, ਭਾਈ ਲਵਸ਼ਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਡੱਲੇਵਾਲ ਤੇ ਭਾਈ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਲਾਲਾ ਨਾਲ ਫਰਵਰੀ ਤੋਂ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤਿੰਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਰਿਮਾਂਡ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਸਖਤ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਕਪੂਰਥਲਾ ਤੋਂ ਜਲੰਧਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ’ਤੇ 8 ਕੇਸ ਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ’ਤੇ 7-7 ਕੇਸ ਲੱਗੇ। ਨਵੰਬਰ ’ਚ ਦੋਵੇਂ ਸਾਥੀ ਵੀ ਫੜੇ ਗਏ।

### ਅਦਾਲਤੀ ਫੈਸਲਾ ਤੇ ਰਿਹਾਈ

7 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਜੱਜ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰਿਥੀਪਾਲ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਭਾਈ ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਲਵਸ਼ਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਨੇਕਾ ਨੂੰ ਸਬ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਕੇਸ ’ਚੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕਤਲ 21 ਮਈ 1984 ਨੂੰ ਰਾਏਪੁਰ ਅਰਾਈਆਂ ’ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਕੇਸਾਂ ’ਚ ਜ਼ਮਾਨਤ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ।

### ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਸਫਰ

14 ਸਤੰਬਰ 1990 ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਇਹ ਨਾਇਕ, ਸਰਦਾਰ ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ, ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਅਮਰ ਰਹੇਗੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਕੌਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

### ਜਨਮ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ

ਸਰਦਾਰ ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1961 ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਡੱਲੇਵਾਲ ’ਚ ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਾਤਾ ਕਰਤਾਰ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ’ਚੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਅੱਟਾ ਦੇ ਸਕੂਲ ’ਚ 11ਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਕਪੂਰਥਲਾ ਦੇ ਰਣਧੀਰ ਕਾਲਜ ’ਚ ਬੀ.ਏ. ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਪਰ 1982 ’ਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਵੀ, ਉਸ ਨੇ ਡਬਲ ਐਮ.ਏ. (ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ) ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।

### ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ’ਚ ਯੋਗਦਾਨ

1982 ’ਚ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ। ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਣਧੀਰ ਕਾਲਜ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਮੁਖੀ। ਉਸ ਨੇ ਫਗਵਾੜਾ ਦੇ ਕਾਲਜਾਂ ’ਚ ਯੂਨਿਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ, ਵਿਰੋਧੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨੇ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ।

### ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ’ਚ ਹਿੱਸਾ

4 ਅਗਸਤ 1982 ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ’ਚ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਕੇ ਮੋਰਚੇ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਲਗਨ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਕੌਮੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ।

### ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਮਾਂ

1985 ’ਚ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ, ਪਰ ਉਹ ਰੂਪੋਸ਼ ਰਿਹਾ। 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਨਡਾਲਾ ’ਚ ਫੜਿਆ ਗਿਆ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਸਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਜਲੰਧਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਿਆ। 1990 ’ਚ ਰਿਹਾਈ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਪਰ 14 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

### ਵਿਰਾਸਤ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਸੱਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ’ਚ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਛੱਡਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹਨ, ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਦੇ ਨੇ।

ਡਾਕਟਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ

 ਡਾਕਟਰ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਜੀਵਨ

🎓 ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿੱਠਭੂਮੀ

ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ 'ਪ੍ਰੀਤਮ' ਦਾ ਜਨਮ 27 ਜੁਲਾਈ 1882 ਨੂੰ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵੜਿੰਗ (ਸਰਹਾਲੀ ਨੇੜੇ) ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਰਦਾਰ ਸਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਹਰ ਕੌਰ ਸੀ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਦਰੀ ਆਗੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਵੀ ਸਨ। 1914 ਤੋਂ 1920 ਤੱਕ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

📚 ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾਦਾ ਜੀ ਬਾਬਾ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਹੋਈ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਘਰੋਂ ਹੀ ਮਿਲੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਖੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ ਜੋ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਬਣ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਆ ਵਸੇ।

🏫 ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਰਾਸਤਾ

ਉਰਦੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਫਿਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਘਰਜਾਖ ਵਿਖੇ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆ ਪਾਈ। ਇਥੇ 'ਗਿਆਨੀ' ਕੋਰਸ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗ ਗਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਡਸਕਾ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਵੀ ਡੂੰਘੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ।

🔥 ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਰੂਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ

ਜਦ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਇ, ਸਰਦਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਅੰਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਿਆ, ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਚਿੰਗਾਰੀ ਭੜਕੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਆਉਣ ਉਪਰੰਤ ਉਹ ਹੌਂਗਕਾਂਗ ਚਲੇ ਗਏ।

🌍 ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦਮ

ਹੌਂਗਕਾਂਗ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਭਰੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਕਾਰਨ ਉਥੋਂ ਵੀ ਨਿਕੱਲਣਾ ਪਿਆ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1913 ਵਿੱਚ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਪਰ ਉਥੋਂ ਡੀਪੋਰਟ ਹੋ ਕੇ ਮੁੜ ਹੌਂਗਕਾਂਗ, ਫਿਰ ਜਾਪਾਨ ਰਾਹੀਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ 'ਤੇ 1914 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਪੁੱਜੇ।

🇺🇸 ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ

ਸਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿਖੇ ਯੁਗਾਂਤਰ ਆਸ਼ਰਮ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। 21 ਜੁਲਾਈ 1914 ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਭਕਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਪਾਨ, ਸ਼ੰਘਾਈ, ਪਨਾਮਾ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ।

🔒 ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਜੁਗ

ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ 7 ਅਪ੍ਰੈਲ 1917 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਹੋਏ, 18 ਮਹੀਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਅਤੇ ਨਜਰਬੰਦੀ ਭੁਗਤਣੀ ਪਈ। ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਭੇਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈ ਲਈ। ਉੱਥੇ 'ਨਵਾਂ ਜੁਗ' ਨਾਂ ਦੀ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਚਲਾਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ 'ਪ੍ਰੀਤਮ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਛਾਪਦੇ।

🏠 ਵਾਪਸੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ

1958 ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਸਪਰੂਨ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ 'ਸੈਲਫ਼ ਕਲਚਰ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ' ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਜਾਗਰ ਕੀਤੀ। 8 ਅਕਤੂਬਰ 1962 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ।

How to create online IDs for Sarpanches, Numbardars and Municipal Councilors of Punjab

🛑Digital revolution for Sarpanches and Numbardars 

Punjab's Good Governance and Information Technology Minister Aman Arora has ordered the department officers to complete the work of creating online login IDs of all Sarpanches, Numbardars and Municipal Councilors (MCs) by the end of April 2025. This will enable the people of the state to get government services in a clean manner and the system will be further streamlined. 

🛑A new era of e-governance 

Leading the board meeting of the Punjab State e-Governance Society, Aman Arora said that digital IDs of 43,321 Sarpanches, Numbardars and MCs have been prepared to provide online facilities to the people. With these IDs, they will be able to authenticate online applications and certificates. With this new system, people will get relief from visiting offices repeatedly. 

 🛑95% work completed, rest will be completed soon 

Additional Chief Secretary of the department Vikas Pratap informed the minister that more than 41,000 online login IDs of Sarpanches, Numbardars and MCs have been created, which is about 95% of the total. He promised that the remaining IDs will also be ready by the end of this month. 

🛑Services at home now cheaper 

Aman Arora said that the state government has reduced the doorstep delivery fee from Rs 120 to Rs 50 to make services easy and accessible for the people. Through this scheme, under the leadership of Chief Minister Bhagwant Singh Mann, people can avail 406 services at home by calling helpline 1076. The purpose of reducing this fee is to provide these facilities to the poor and vulnerable people as well. 

 🛑Punjab Government's People-Friendly Thinking 

Aman Arora said that the Punjab Government is committed to making the lives of the people easier and providing seamless services. Punjab State e-Governance Society is working on new IT solutions, which will improve and increase transparency in administration. 

🛑Review of major projects 

The board saw the progress of several important projects, such as e-Services, Public Grievance Redressal System, Right to Information Portal, M-Services, State Admission Portal, Connect Portal and Visitor Pass System. 

🛑 Senior officials present in the meeting 

Special Secretary Health Ghanshyam Thori, Director Good Governance Girish Dayalan, CEO of PMIDC Deepti Uppal, State Transport Commissioner Jaspreet Singh and other senior officers of the department were present in this meeting.

 🛑ਸਰਪੰਚਾਂ ਤੇ ਨੰਬਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਡਿਜੀਟਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ  

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੁਚੱਜਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨੀਕ ਮੰਤਰੀ ਅਮਨ ਅਰੋੜਾ ਨੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਪ੍ਰੈਲ 2025 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਸਰਪੰਚਾਂ, ਨੰਬਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਨਗਰ ਕੌਂਸਲਰਾਂ (ਐਮ.ਸੀਜ਼) ਦੀਆਂ ਆਨਲਾਈਨ ਲਾਗਇਨ ਆਈ.ਡੀਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੂਬੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮਿਲ ਸਕਣਗੀਆਂ ਤੇ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੁਚੱਜਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ।  

🛑ਈ-ਗਵਰਨੈਂਸ ਦਾ ਨਵਾਂ ਦੌਰ  

ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਈ-ਗਵਰਨੈਂਸ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਬੋਰਡ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਮਨ ਅਰੋੜਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਨਲਾਈਨ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਲਈ 43,321 ਸਰਪੰਚਾਂ, ਨੰਬਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਐਮ.ਸੀਜ਼ ਦੀਆਂ ਡਿਜੀਟਲ ਆਈ.ਡੀਜ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਆਈ.ਡੀਜ਼ ਨਾਲ ਉਹ ਆਨਲਾਈਨ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਤੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰ ਸਕਣਗੇ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਮਿਲੇਗੀ।  

🛑95% ਕੰਮ ਮੁਕੰਮਲ, ਬਾਕੀ ਜਲਦੀ ਹੋਵੇਗਾ ਪੂਰਾ  

ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਵਧੀਕ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸਰਪੰਚਾਂ, ਨੰਬਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਐਮ.ਸੀਜ਼ ਦੀਆਂ 41,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਨਲਾਈਨ ਲਾਗਇਨ ਆਈ.ਡੀਜ਼ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕੁੱਲ ਦਾ ਲਗਭਗ 95% ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਬਾਕੀ ਬਚੀਆਂ ਆਈ.ਡੀਜ਼ ਵੀ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ।  

🛑ਘਰ ਬੈਠੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਹੁਣ ਸਸਤੀਆਂ  

ਅਮਨ ਅਰੋੜਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਤੇ ਸੁਲਭ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਡੋਰਸਟੈਪ ਡਿਲੀਵਰੀ ਫੀਸ 120 ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਘਟਾ ਕੇ 50 ਰੁਪਏ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਕੀਮ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕ ਹੈਲਪਲਾਈਨ 1076 ‘ਤੇ ਕਾਲ ਕਰਕੇ ਘਰ ਬੈਠੇ 406 ਸੇਵਾਵਾਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਫੀਸ ਘਟਾਉਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਗਰੀਬ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣਾ ਹੈ।  

🛑ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਲੋਕ-ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਸੋਚ  

ਅਮਨ ਅਰੋੜਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੌਖੀ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕਾਵਟ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਈ-ਗਵਰਨੈਂਸ ਸੋਸਾਇਟੀ ਨਵੇਂ ਆਈ.ਟੀ. ਹੱਲਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਵਧੇਗੀ।  

🛑ਵੱਡੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ  

ਬੋਰਡ ਨੇ ਕਈ ਅਹਿਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵੇਖੀ, ਜਿਵੇਂ ਈ-ਸੇਵਾ, ਜਨਤਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਿਵਾਰਣ ਸਿਸਟਮ, ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪੋਰਟਲ, ਐਮ-ਸੇਵਾ, ਸਟੇਟ ਐਡਮਿਸ਼ਨ ਪੋਰਟਲ, ਕੁਨੈਕਟ ਪੋਰਟਲ ਤੇ ਵਿਜ਼ਟਰ ਪਾਸ ਸਿਸਟਮ।  

🛑 ਮੀਟਿੰਗ ‘ਚ ਵੱਡੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ  

ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ‘ਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਸਿਹਤ ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਥੋਰੀ, ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸੁਚੱਜਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਗਿਰੀਸ਼ ਦਿਆਲਨ, ਪੀ.ਐਮ.ਆਈ.ਡੀ.ਸੀ. ਦੀ ਸੀ.ਈ.ਓ. ਦੀਪਤੀ ਉੱਪਲ, ਰਾਜ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਹੋਰ ਸੀਨੀਅਰ ਅਫ਼ਸਰ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।